Met 553 gerechtsdossiers, waarin ontegensprekelijk de stem van Congolese beklaagden weerklinkt, vormt het archief van de krijgsraad van beroep van Boma een goudmijn voor onderzoek naar de werking van het koloniale militair gerecht in Belgisch Congo. Een nieuwe inventaris, mét index op basis van de aard van de aanklachten, faciliteert de onderzoeksmogelijkheden.
Ontstaan van de krijgsraad van beroep van Boma
In 1888 voerde koning Leopold II een decreet in dat de werking en organisatie van het militair gerecht in zijn onafhankelijke Congostaat moest formaliseren: de militaire strafwet van de kolonie. Boma, een havenstad op 100 kilometer van de monding van de Kongostroom, kreeg een belangrijke taak in het militair rechtssysteem. De krijgsraad zetelend in Boma werd aangeduid als rechtbank van beroep voor alle andere krijgsraden.
Eind 1896 werd de krijgsraad van beroep van Boma officieel een zelfstandige rechtbank. Tot 1914 bleef ze de enige militaire rechtbank van beroep in heel Belgisch-Congo. In dat jaar werd er een tweede krijgsraad van beroep in Élisabethville ingericht, waardoor militaire strafzaken uit de provincie Katanga niet langer onder haar bevoegdheid vielen.
In 1921 werd beslist een krijgsraad van beroep in elke provincie op te richten. De krijgsraad van beroep van Boma mocht enkel nog rechtspreken over vonnissen van gewone krijgsraden in de provincie Bas-Congo. Uiteindelijk zouden de activiteiten van de rechtbank zelfs volledig uitdoven. Rond 1934 slorpte de krijgsraad van beroep van Léopoldville haar volledige rechtsdomein op. Het archief van de krijgsraad van beroep van Boma bevat geen gerechtsdossiers van na 1931.
Geschiedenis van het archief
Het archief van de krijgsraad van beroep van Boma heeft letterlijk een hele weg afgelegd. Het maakte eerst deel uit van het zogenaamde “Afrika-archief”, een geheel van koloniale archieven die na de onafhankelijkheid van Congo en de opheffing van het ministerie van Afrikaanse Zaken (de kortstondige rechtsopvolger van het ministerie van Koloniën) beheerd werden door de service Archives africaines van het ministerie van Buitenlandse Zaken.
Het archief van de krijgsraad van beroep van Boma behoort tot het meest gecontesteerde deel van dit Afrika-archief. Het gaat om een ‘verplaatst archief’, een archief dat na onafhankelijkheid van Congo in 1960 in allerijl van Congo naar België verscheept werd. Samen met de andere verplaatste of ‘vervreemde' archieven (in totaal zo’n 6 lopende kilometer), werd het archief van krijgsraad van beroep van Boma wegens plaatsgebrek ondergebracht in het Rijksarchief Beveren.
Het archief van de krijgsraad van beroep van Boma bestaat echter niet enkel uit gerechtsdossiers. Nadat het ministerie van Buitenlandse Zaken in 1997 ook verantwoordelijk werd voor de fysieke bewaring van alle verplaatste of ‘vervreemde' Afrika-archieven, creëerde het een artificiële opdeling door de gerechtsdossiers van alle koloniale rechtbanken samen te brengen in een aparte collectie. Bij de verhuis van een deel van de Afrika-archieven van het ministerie van Buitenlandse Zaken naar het Algemeen Rijksarchief 2 - depot Joseph Cuvelier in 2020 wisten archivarissen zo nog enkele losse stukken en kostenregisters van de krijgsraad van beroep van Boma te identificeren. Zij werden geïntegreerd in de huidige inventaris.
Belang van het archief voor onderzoek
Het archief van de krijgsraad van beroep van Boma vormt een unieke bron om onderzoek te doen naar het functioneren van het koloniale rechtssysteem in Belgisch-Congo. Zeker in de Leopoldiaanse periode werd er geregeld gebruik gemaakt van een krijgsraad om gewone Congolezen in de pas te doen lopen.
Een extra troef is dat dit archief een zeldzame kijk biedt op het functioneren van kleine(re) krijgsraden waarvan geen eigen archief is bewaard gebleven. Vooral voor het militaire rechtswezen in het noordoosten en oosten van Congo is dat het geval. De gerechtsdossiers van de krijgsraad van beroep van Boma bevatten immers het strafdossier dat door de krijgsraad in eerste aanleg werd opgesteld.
Via een index op basis van de aanklachten (die door de krijgsraad van beroep behandeld werden) kunnen onderzoekers makkelijk identificeren welke gerechtsdossiers (moord, drugs, diefstal, desertie, enz.) voor hun onderzoek van belang zijn.
De inventaris
De inventaris, alleen elektronisch beschikbaar, is online raadpleegbaar via de link op de titel.
VANDER HULST Reinout en DE GANCK Tommy, Inventaire des archives du Ministère des Colonies et successeurs en droit : Administration d’Afrique : Conseil de guerre d’appel de Boma (1897-1931), reeks Inventarissen Algemeen Rijksarchief 2 - Depot Joseph Cuvelier nr. 64, publicatie nr. 6442, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2024.
