Gelijk de eerste schrik de menschen naar de kerk joeg, zoo hield hij er hen later van weg. Er waren te veel voorbeelden geweest dat de menschen opgesloten werden in de kerken, daarom durfden velen het niet wagen ’s zondags naar de mis te gaan.
Uit: verslag van Jacobus De Vel, pastoor van Geel, Sint-Dymphnaparochie, z.d.

In december 1918 richtte kardinaal Mercier een interdiocesane commissie op die hij belastte met een drievoudige opdracht:

• een waarheidsgetrouw relaas brengen van wat zich in België tijdens de oorlogsjaren had afgespeeld
• het verankeren van de oorlogsgebeurtenissen in het collectief geheugen
• en het in de verf zetten van het aandeel van de Belgische kerk in het verzet tegen de Duitse agressor. 

Voorjaar 1919 kregen alle Belgische pastoors een vragenlijst toegestuurd die als leidraad voor hun oorlogsverslag moest dienen. Na een schets van de bestuurlijke en geografische ligging van hun parochie moesten ze de Duitse inval in 1914 beschrijven. Vervolgens werd gepeild naar diverse aspecten van het bezettingsregime, met nadruk op de weerslag van de Duitse bezetting op het religieuze leven, maar ook vragen over de verplichte tewerkstelling, de wegvoering van arbeiders naar Duitsland en het lot van politieke gevangenen. Het einde van de oorlog, de terugtrekking van het Duitse leger en de terugkeer van krijgsgevangenen en politieke gevangenen vormden het sluitstuk van de verslagen.

De verslagen werden per bisdom ingezameld en zouden tot stof van een gedenkboek dienen, maar discussies over opzet en indeling van het boek, ontbrekende of zeer onvolledige verslagen, gebrek aan financiële middelen, desinteresse van de bisschoppen (enkel Mercier toonde zich echt betrokken), …  beletten dat het gedenkboek er ooit kwam.

De originele verslagen worden anno 2014 verspreid over heel België bewaard. Voor Vlaanderen en Brussel zitten verslagen in de bisschoppelijke archieven van Brugge, Gent, Mechelen en – in beperkte mate – Antwerpen.  Voor Franstalig België gaat het om de archieven van het bisdom Luik, het bisdom Namen, het Rijksarchief Namen en het kathedraalarchief in Doornik.

Het digitaliseringsproject

De parochieverslagen over de Eerste Wereldoorlog zijn voor lokale historici geen onbekende bron. De afgelopen jaren werden heel wat verslagen uitgegeven. De herdenkingsgolf naar aanleiding van 100 jaar Eerste Wereldoorlog heeft de vraag naar raadpleging van de parochieverslagen 14-18 echter exponentieel doen toenemen. Om aan deze vraag tegemoet te komen, sloegen de Belgische bisdommen en het Rijksarchief de handen in elkaar.

Het ontsluitingsproject verloopt in fasen. In 2013 werden de verslagen van het aartsbisdom Mechelen en het bisdom Gent gedigitaliseerd door het Rijksarchief. Voorjaar 2014 volgden de verslagen van het bisdom Luik (met daarbij ook de parochieverslagen uit de provincie Limburg) en het bisdom Brugge. Het bisdom Doornik staat als volgende op de planning. Voor het bisdom Namen stelt zich een probleem. De verslagen werden er in de naoorlogse jaren thematisch verknipt en reconstructie ervan blijkt een enorme klus. De toekomst zal moeten uitwijzen of dit haalbaar is.

Hoe een parochieverslag terugvinden?

Je kan in onze zoekrobot Zoeken in archieven nagaan welke verslagen online beschikbaar zijn.  Uiteraard kan je ze ook raadplegen in de leeszalen van de verschillende rijksarchieven. 

• Om online archieven te kunnen raadplegen, heb je een account nodig. Klik hier om je te registreren.
• Klik hier om rechtstreeks naar de ‘oorlogsverslagen’ te gaan.
• Onderaan het scherm zie je de lijst van de zes Belgische bisdommen die in 1914-1918 bestonden. Door op één daarvan te klikken vind je de lijst van de bewaarde verslagen voor dat specifieke bisdom. Om een verslag terug te vinden dien je te weten tot welk bisdom jouw parochie of gemeente tijdens de Eerste Wereldoorlog behoorde. De verslagen zijn alfabetisch gerangschikt per gemeente (gemeenten uit 1918, niet de huidige fusiegemeenten). Naast de naam van de gemeente staat tussen haakjes de naam van het decanaat vermeld waartoe de parochie(s) uit die gemeente behoorde(n).
• Voor elke gemeente zijn de beschikbare parochieverslagen (voor grotere gemeenten en steden gaat het om meer dan één parochie), de kloosterverslagen en de verslagen van kloosterscholen en bisschoppelijke colleges opgelijst. Daarnaast zijn voor 1915 ook een aantal decanale verslagen bewaard die door de dekens werden opgesteld. Die bevatten informatie over alle parochies van het decanaat.

Via het Rijksarchief kan tegen betaling een afdruk worden besteld. Contacteer hiervoor een Rijksarchief in uw buurt.